Neugnadenfeld, schuldig landschap

Zo af en toe stuit je ineens op een plek waar de waanzin van menselijk handelen het landschap en de bewoners voor altijd heeft getekend. Neugnadenfeld, vlak over de grens in het Grafschaft Bentheim is zo’n plek. Europese absurditeit verstopt in het veen, een soort stuivertje wissel van het meest bizarre soort. Krijgsgevangenen uit alle hoeken van Europa lieten hier het leven en ontheemden van Duitse afkomst uit verschillende regio’s in Oost Europa bouwden na de oorlog in aftandse barakken een nieuwe toekomst op. 

Neugnadenfeld, je raakt er niet zomaar verzeild. Het dorp ligt niet op een doorgaande route en er wonen ook maar 700 mensen. Toch rijd je er vanuit het noorden van Twente vrij snel naar toe. Het was de opvallende naam die mij heeft getriggerd wat meer over deze plaats te willen weten. En vervolgens het besef dat dit alles zich op een steenworp afstand van de grens heeft afgespeeld en dat niemand het er in Nederland ooit over heeft. Simpelweg omdat de Duits-Nederlandse grens, ondanks dat ze 'open' is, maar mondjesmaat verhalen doorlaat. Ik besloot deze plek te bezoeken.

Zompig, mistig en uitgestorven, Neugnadenfeld op een zondag in januari. De grond zuigt alles op, zwaarmoedige veengrond en grauw kaal landschap. De zon is hier op deze koude januaridag gestopt met schijnen en de geschiedenis kruipt er stilletjes onder je huid. We parkeren de auto op het dorpsplein. Van hieruit waaieren een paar straten uit, sobere huizen gebouwd in een repeterend patroon. Aan het plein een simpele kerk en een gemeenschapshuis. De rechthoekige vorm van het gemeenschapshuis heeft de grondvorm van een barak. Ik had de mensen willen vragen hoe het is om hier te leven, maar op deze koude en klamme dag er is buiten bijna geen levende ziel te bekennen.

Overal in het dorp staan panelen met daarop grote opgeblazen zwart wit foto’s. Russische soldaten kijken je uitgeblust aan, maar ook Noord Afrikanen, krijgsgevangen gemaakt in Frankrijk. Met onder de foto’s lappen tekst om het verhaal van Neugnadenfeld te vertellen. Velen hebben hier het leven gelaten, van honger en kou gestorven, simpelweg in de beslotenheid van het kamp aan hun lot overgelaten. Over het aantal anoniem begraven krijgsgevangenen is geen duidelijkheid, de een spreekt van 600, de andere van 6000.

En hier op deze vochtige grond, waar tot dan nog nooit geen mens vrijwillg had willen wonen, kregen vlak na de oorlog Duitse Hernhutters, verdreven uit Silezië en de Oekraïne, door de overheid, een nieuwe toekomst aangeboden. Een aantal van hen kwam uit Gnadenfeld, een dorp dat nu met de naam Pawlowiczki (Polen) op de kaart staat. Met hun blote handen hebben ze in deze klamme uithoek van Duitsland hun nieuwe Gnadenfeld opgebouwd. De barakken werden hun eerste woonblokken. Ik vermoed dat de lijken van de krijgsgevangen onder de voeten van de eerste pioniers hebben geknarst. Wat een plek om een nieuwe start te kunnen maken. Het zal hoogst ongemakkelijk hebben gevoeld. 

Aan de rand van het huidige dorp ligt omzoomd door een jong bos de begraafplaats uit de tijd van het krijgsgevangenenkamp Emslandlager XV. De weide is deels met mos overgroeid. Hier en daar een schuine zerk als herinnering aan wat hier is geweest. Een centraal monument met wat bloemen. Heel zachtjes loop ik over het mos, ik vraag de doden toestemming deze plek te mogen betreden en probeer te bevatten wat zich hier moet hebben afgespeeld. Als we teruglopen naar de auto rijdt een jongetje op een skelter ons tegemoet, een jonge vrouw probeert zijn tempo bij te houden. Met haar had ik misschien een praatje kunnen aanknopen, maar ik laat het moment gaan. Ze heeft haast en wij ook, we voelen onrust en hebben behoefte om deze koude en vochtige plek snel te kunnen verlaten.

Op de heenweg hebben we Neugnadenfeld via de route Denekamp-Nordhorn aangereden. Op de terugweg verlaten we het Graafschap Bentheim via Uelsen richting Ootmarsum. Veengronden maken plaats voor glooiende zandgronden en ter hoogte van Uelsen breekt de zon al weer door.

Hoofdafbeelding, installatie van Franka Hörnschemeyer, gesitueerd vlak naast de begraafplaats voor de annonieme krijgsgevangenen. Onderdeel van de Route Kunstwegen, een Nederlandse-Duitse kunstroute tussen Zwolle en Nordhorn.